NRC: Het plezier van de Reprise

De eerste keer dat ik Theo Maassen zag optreden, zat ik achter in de zaal van het Theater aan het Vrijhof. Naast mij zaten zijn technici stuurs te kijken naar een voorstelling die ze waarschijnlijk al een stuk of tachtig keer gezien hadden. Theo Maassen leek er plezier in te hebben, maar toch vroeg ik mij af hoe het mogelijk was dat iemand een voorstelling zo vaak kan herhalen zonder het helemaal zat te worden. Inmiddels weet ik wel beter.

Voor cabaretiers zijn er twee soorten seizoenen. Het seizoenen waarin je een voorstelling moet maken en het seizoen van de reprise, waarin je met een voorstelling die al lang af is, lang de theaters trekt.

Je begint in kleine zaaltjes en weet zelf ook maar half waar je aan werkt. Per try-out kom je er langzaam achter wat voor voorstelling je aan het maken bent. Daarin verschilt het maken van een voorstelling niet heel erg van droedelen. Je begint ergens, en opeens is er iets waarvan je zelf ook niet had kunnen voorspellen wat het zou worden. Dat is leuk, maar ook doodeng, omdat er altijd een kans is dat het helemaal mislukt. De gedachte aan een jaar lang toeren met een voorstelling die niemand wil zien, is genoeg om al in de zomervakantie slecht van te slapen.

Daarom is het verstandig om bij het maken van een voorstelling zo eerlijk en persoonlijk mogelijk te werk te gaan. Alleen zo kan er een voorstelling ontstaan die zo goed bij je past dat je er twee jaar mee door het land kan trekken zonder dat het gaat wringen. Maar ook die eerlijkheid is eng, omdat je al makend dingen over jezelf te weten komt die niet altijd even leuk zijn.

Toen ik begon te werken aan mijn huidige voorstelling, Micha Wertheim Voor Alle Duidelijkheid, wilde ik onderzoeken wat er met de wereld gebeurt nu iedereen steeds meer lijkt te geloven in zijn of haar eigen gelijk. Is er nog plaats voor kunst die niet eenduidig is? En wat heeft het nog voor zin om met elkaar van gedachten te wisselen als iedereen al een positie heeft ingenomen? Al snel merkte ik dat die vragen te cerebraal waren om een voorstelling van te maken die leeft.

Als ik een voorstelling wilde maken waar ik echt mee op tournee kon, die mij niet zou gaan vervelen, dan moest ik niet zoeken naar een eenduidig antwoord, maar me afvragen wat de veranderende wereld met mij doet.

Hoekjes en kieren

Zelf verheug ik mij het meest op de eerste voorstelling na de première. Dan kan ik zonder regisseur, zonder lichtontwerper, zonder productiemensen en vooral zonder spanning ergens, liefst waar ik niemand ken, samen met mijn technicus aan de tournee beginnen.

Het maken van een voorstelling is een vrij hallucinante bedoeling. Dag in dag uit pieker je over waar de voorstelling heen moet. Als de voorstelling af is, betekent dat niet dat ik de voorstelling begrijp of beheers. Het is eerder zo dat ik iets gemaakt heb, waar ik na de première voor het eerst echt mee kan spelen. Hoe vaker je ermee speelt, hoe meer je erin ontdekt. Het is een beetje alsof je na lang zoeken een nieuw huis koopt. Door er te wonen kom je meer over jezelf te weten. Wie gaat samenwonen, komt erachter wat dat toevoegt en wat er verloren gaat.

De voorstelling waarmee ik op tournee ga, is nooit de voorstelling waarvan ik dacht dat ik die zou maken. Vaak zitten er hoekjes en kieren in waar ik moeilijk vrede mee kan sluiten. Soms besluit ik na veertig voorstellingen dat er een stukje uit moet. In mijn eerste voorstelling, Micha Wertheim voor beginners (2004), zat een soort verjaardagsalfabet, maar dan voor begrafenissen. Pas aan het einde van de tournee begreep ik dat ik het in de voorstelling had opgenomen omdat het een veilig stukje cabaret was dat ik vooral deed omdat ik de zekerheid van een lachend publiek zocht. Door het uit de voorstelling te halen, werd die een stuk kwetsbaarder, omdat ik een zeker stukje succes achterwege liet. Sterker nog, hoe kwetsbaarder je je als maker opstelt, hoe eerlijker je bent en hoe sterker de voorstelling blijkt te zijn.

Controle

Soms sluit ik vrede met een grap of anekdote waarvan ik al makend niet eens goed begreep hoe die in de voorstelling terecht is gekomen. Dat maakt het steeds opnieuw spelen van een voorstelling leuk, maar zorgt er ook voor dat het publiek iedere avond voelt dat waar ze naar kijken niet gewoon een herhaling is.

Bijvangst van steeds opnieuw hetzelfde verhaal vertellen, is dat er onvermijdelijk nieuwe grappen en associaties bij komen. Het gevaar is dat een voorstelling er in één seizoen zomaar een halfuur langer van wordt.

Ik geloof dat het Philip Roth was die zei dat een goede roman niets anders is dan een goed geformuleerde vraag. Datzelfde geldt voor een voorstelling. Alleen is de theatermaker in de gelukkige positie die vraag iedere avond opnieuw te mogen stellen. Aan zichzelf en aan een steeds ander publiek. Hun aanwezigheid dwingt tot totale concentratie. Dat maakt een reprise tot een soort meditatie-oefening.

Bovendien krijg je de voorstelling steeds beter onder controle. Dat geeft een haast therapeutische voldoening. Omdat het een controle is die naast het podium zo jammerlijk afwezig is.

Daar komt bij dat wie op tournee gaat de kinderen niet van school hoeft te halen of naar bed te brengen. In verband met files is het verstandig om vroeg in de auto te stappen met als gevolg dat ik alle tijd heb om, aangekomen op de plaats van bestemming, er een soort schoolreisje van te maken. Als er onderweg een tentoonstelling is die ik wil zien, maak ik een tussenstop. Sinds ik schaatsen als hobby heb ontdekt, is de tour ook een kans om alle ijsbanen van Nederland te ontdekken.

Een wandeling maken door natuurgebieden is iets wat ik mij altijd voorneem, maar wat er nooit van komt. Veel liever wandel ik door de winkelstraten van plaatsen waar ik al vijftien jaar kom. Zoals de parkeergarage in Nieuwegein waar Spinvis muziek en lichtkunstwerken in heeft geïnstalleerd. De modelbouwwinkel in Arnhem geeft mij altijd een goed humeur. In een gemeente als Oss is het deprimerend om te zien dat steeds meer winkels leegstaan. Maar hoe troostelozer de stad, hoe meer behoefte er is aan theater.

Energie

In de eerste jaren probeerde ik zo veel mogelijk te zien voor ik het theater in ging. Tot ik in Londen een maand lang in het voorprogramma van Hans Teeuwen speelde. Terwijl ik overdag musea bezocht, bleef Hans de hele dag binnen op de bank hangen. Pas na een paar weken begreep ik waarom hij op het podium zoveel meer energie had dan ik. Sindsdien probeer ik het vooral ook rustig aan te doen. Een tukje in de auto, langs de kant van de weg doet vaak al wonderen.

Waar ik nooit op bezuinig, is het eten. Liever wandel ik twintig minuten om ergens lekker te eten, dan dat ik naast het theater een liefdeloos bord patat met kipsaté eet. Voor Bram, die iedere dag mijn decor bouwt, de voorstelling belicht en weer afbreekt, is het restaurant bovendien het enige moment dat hij even niet in de donkere zaal zit. Lekker eten maakt het tafelen een stuk makkelijker.

Gelukkig heb ik met Bram iemand uitgezocht met wie ik ook wat te bespreken heb. Want laat ik eerlijk zijn, er zijn ook dagen dat ik erg tegen het optreden opzie. Omdat ik moe ben, omdat er weinig kaarten zijn verkocht of gewoon omdat het mijn dag niet is. Lekker eten met iemand die een goede energie heeft, zorgt er dan voor dat ik toch weer met plezier naar het theater wandel.

Wringen

Meestal vertrek ik na de voorstelling rap via de artiestenuitgang. Mijn publiek heeft al lang genoeg naar mij gekeken. Bovendien weet ik nooit zo goed hoe ik mij een houding moet geven in de foyer. Liever stap ik snel in de auto. ’s Nachts alleen op de snelweg voel ik mij dan uitgerust en gezegend. Vaak zijn er wegwerkzaamheden, maar met een goed boek om naar te luisteren kan de terugweg mij niet lang genoeg duren.

Toch komt er altijd een moment dat de voorstelling gaat wringen. Omdat ik alles er wel uitgehaald heb, maar ook omdat de wereld en ik zelf blijven veranderen. Wat dat betreft is het fijn om te weten dat mijn agent tijdens mijn reprise alweer langs dezelfde theaters trekt om alvast mijn voorstelling voor volgend seizoen in te plannen. Een voorstelling waarvan ik alleen de naam nog maar heb bedacht en waar ik komende zomer vast weer wakker van zal liggen.

Ik verheug mij nu al op de reprise.